«Կիկոսի մահը»՝ Վ․Եփրեմյանի մեկնությամբ

Հատված բանասիրական գիտությունների դոկտոր Վաչե Եփրեմյանի «Բնագիր և մեկնություն» մենագրության «Հայոց ներքին ժամանակը» մասից

․․․․Հովհաննես Թումանյանի «Կիկոսի մահը» հեքիաթի սկզբում ներկայացված իրավիճակը, պարզվում է, այնքան էլ սովորական ու «անվնաս» չէ։ «Մի օր հերը աշխատելիս է լինում, ծարավում է, մեծ աղջկանը ջուրն է ղրկում։ ․․․ Աղբրի գլխին մի բարձր ծառ է լինում։ Էս ծառը որ տեսնում է՝ իրեն-իրեն միտք է անում»․ - անմիջապես կռահվում է էպոսի գլխավոր արձագանքը, ավելին՝ ժանրային սահմանախախտում է նկատվում, այսինքն՝ հեքիաթը հրաժարվում է իր շրջանակներից, տեղափոխվում դեպի իմացաբանական ընդարձակ տարածություն՝ ինքն իրեն գիտակցելով իբրև էպոսի հակապատկեր։ Այս յուրատեսակ հակաէպոսի մեջ բացառվում են Տեսակի ծննդյան սյուժեն ու խորհուրդը, իսկ շարունակության ու ավարտի մեջ վերականգնվում է Փոքր Մհերին բնորոշող փոխաբերված ժամանակավոր լռություն-համակերպումի զգացողությունը։ Հակաէպոսը վերաիմաստավորվում է էպոսի համարժեքի նշանակությամբ։ Այսպես պարզաբանեմ․ «Սասնա ծռեր» էպոսում Ծովինարը «ծարավում» է, լիքը ու թերի բռերով ջուր է խմում, և Տեսակի Ծնունդը բովանդակվում է Արարման Խորհուրդով ու Առաքելության հեռապատկերով։ Հեքիաթի «հերը ծարավում է» նշանակարգն արդեն իսկ Արարումը ձախողելու կանխատեսում է պարունակում։ Ծովինարի սյուժեի արժեզրկումը շարունակում է մեծ աղջիկը։ Իրավիճակը փրկելու փոքրիկ հույս կա «Մեծ աղջկանը ջուրն է ղրկում» նշանակարգի մեջ՝ հնարավոր է, որ աղջիկը «ծարավի», բայց «աղբրի գլխին մի բարձր ծառն» անգամ չի շտկում դրությունը՝ «ծարավելու» փոխարեն «Միտք է անում»։

Ձախողումը կատարյալ է։ Աղբյուր=ջուր=ծնունդ և բարձր ծառ=Կենաց Ծառ նշանակարգերը բացառված չեն, մեծ աղջիկը չի գիտակցում Արարման ու Ծննդի խորհուրդը, նա ընդամենը ջուր բերող է։ Այս պահից սկիզբ առած ավերման ընթացքն ավարտի մեջ նշանավորելու է ցավալի իրողություն, այն է՝ ավերման զգացողությունը իմաստակերպվելու է որպես Ավերման գաղափար ու պատմավարք։

Արդեն նշել եմ, որ տեղի են ունենում ժանրային խախտումներ։ Արժեզրկվում, «իջեցվում» է «բանահյուսական արարակարգը», բուն Հեքիաթ ըմբռնման կամ գաղափարի՝ պարականոն տիրույթ տեղափոխվելու հետևանքով ձևավորվում է հակաէպոսի, նաև հակահեքիաթի միջանկյալ ներկայությունը։ Հեքիաթի իրականության մեջ Հայրը սովորաբար տղաներին է վստահում որոշակի խնդրառություն։ Տղան հեքիաթում ընդհանրապես Արարքի գիտակցողն ու իրականացնողն է։ Միայն կատարված, ավարտին հասցված արարքներից հետո է հայտնվում Ինքնագիտակցող Աղջիկը, և այդ պահից հստակ կռահվում է Արարում-Ծնունդ տևակարգը։ «Կիկոսի մահը» հեքիաթում կամ հակահեքիաթում տղաներին փոխարինում են աղջիկները, միակ տղան Կիկոսն է, որը մտահղացման շրջակարգում դեռ  չծնված՝ մեռնում է։ Այսինքն՝ Արարքն ի սկզբանե բացառված է, քանի որ Կյանք չի տրվում Կիկոսին, չի գիտակցվում, չմոռանանք, որ նա ծառ=Կենաց Ծառից է ընկնում-մեռնում։ Տարածությունը ի սկզբանե մերժում է Կիկոսին, ժամանակի մեջ (մտահղացման ոլորտ) նա մեռած է իբրև Անուն։

Շրջուն շարադասությամբ աղավաղված Աշխարհում Աղջիկը չի կարող Արարել և շարունակաբար ավերում է․ Կիկոսին անընդհատ ծառից ցած է գցում։ Էպոսի Ծովինարը, գիտակցելով Արարման Խորհուրդը, «ծարավում» է և երկնում Սանասար-Բաղդասար հայոց Տեսակը։ «Կիկոսի մահի» մեծ աղջկա ծնածը հակահեքիաթն է՝ որպես ժանրային տարատեսակ, և մահվան արարողակարգը՝ որպես Ավերման Գաղափարի պատմական հեռանկար։  Եթե Կիկոսը ժամանակի մեջ մեռած Անուն է, ապա հայրն ու աղջիկները մեռած են նաև Տարածության մեջ՝ Անուն չունեն․․․

Հաջորդ հատվածում նշանավորվում է մշակութաբանական ձախողման մյուս աստիճանը։ «Մեծ քույրը սրան որ հեռվից տեսնում է՝ ձենն ավելի է բարձրացնում։ - Արի՛, արի՛, անբախտ մորքուր․․․»․ - չի ասում՝ քույր, քույրիկ, քանի որ այս յուրատեսակ մտախաղի շարունակության մեջ արդեն գիտակցելի է Տոհմ-Հավաքականություն-Տեսակ շղթայի չկայանալու իրողությունը։ «Սկսում են միասին սուգ անել» նշանաշարը, համոզված եմ, պատահաբար չի հայտնվել պատումի տևողության մեջ և հիշյալ շղթայի փոխաբերումն է։ «Միասին սուգ անելը» շղթայի կազմաքանդման արարողություն է նշանակում, համաչափ տևող պատումի մեջ զգայական պոռթկումներ, անհավասարակշիռ բառերի կամ բառախմբերի անակնկալ հայտնություններ չեն լինում։ Խստորեն մտածված ու կազմակերպված խոսքը իմաստային հայտնագործումների ուղիով է առաջանում, իսկ Հովհ․Թումանյանի պատումը գրեթե միշտ համաչափ է։

Էությամբ վախճանաբանական արարողությունը շարունակում է փոքր քույրը։ Սա արդեն ինքն է իրեն «մորքուր» անվանում («Վա՛յ, վա՛յ, քու մորքուրին, Կիկոս ջան, վա՜յ»), ինչը նշանակում է, որ փոքր քույրն ի սկզբանե ուներ հավաքականության ավերման գիտակցումը։ Ճշգրիտ հեքիաթներում փոքր եղբայրը Տեսակի շարունակության պահապանն է և իրականացնողը, «շրջված» հեքիաթում փոքր քույրը, բնակաբանար, պիտի որ գիտակցի իր աննախանձելի դերակատարումը։

Այս ամբողջ արարողախաղի մեջ առանցքային նշանակություն ունի տարածության ընդգծումը, ընդ որում բուն տարածությունը պատմության ենթիմաստով է արտահայտվում («հեռվից տեսնում են թե չէ»), իսկ «աղբրի գլխին» նշանակերպը ներկայացնում է հարաբերական ներկան կամ պատմական հեռանկարը։ Աղջիկները բարձրաձայն ողբում են մորը, հորը «հեռվից տեսնելու» պահին, ուրեմն՝ կարելի է ենթադրել, որ խաղադադարներին չեն լալիս, իսկ սա էլ առանձնահատուկ դիտանկյան գոյություն է ենթադրում․ «անբախտ տատի», «անբախտ պապի», «թոռանդ գլուխը ինչ է եկել» արտահայտություն-նշանաշարերը անուղղակի կամ փոխաբերված իմացություն են վեր հանում, որն է՝ ծնունդը չի կայացել ու արարումն ընդհատվել է տարածության կամ պատմության շրջակարգում (հեռվից բառամիավորը հենց սա է հուշում), և Կիկոսն էլ մեռնում է չծնված, քանի որ ժամանակն այլևս հասանելի չէ, ընկալելի չէ ձախողված տեսակին («իրար ետևից գնացին մնացին աղբրումը»)։ Ուշագրավ է նաև այն, որ միջնեկ ու փոքր քույրերին տրված չէ Ծնունդի մասին «միտք անելն» անգամ։

Արարողախաղին վերջ է դնում հայրը՝ «ինչքան էլ սուգ անեք, ինչքան էլ լաց ըլեք, հո Կիկոսն էլ կենդանանալու չի» հորդորով, ինչը ևս իմացաբանական պարունակություն ունի։ Ասել է թե՝ Արարման Ջուրը համարժեք չէ ողբի ջրին, լացի ջուրն արժեզրկված ջուրն է, այս ջուրը չի «ծնում»։ Երբ մշակութակերպը բացառվում է, և արարման գաղափարի մշակութաբանական ճակատագիրը չի գիտակցվում, բնականաբար՝ ավերվում է և մշակութակերպի բացահայտման, իրականացման վայրը կամ, որ նույնն է, պատմաքաղաքակրթության տարածությունը։ Տեսանելին ու իրականը, իբր ճիշտ ընկալված «աշխարհի կարգի» միակ արդարացումը հոգեհացի շրջանակն է․ «Կիկոսի քելեխն ուտեցնում, որ նոր հանգստանում են»։ Կիկոսի մահով Հեքիաթի մահն է նշանավորվում (տղաները փոխարինված են աղջիկներով), իսկ հեքիաթը, մշակութաբանական աշխարհատեսանումը, ժամանակը այս դեպքում համարժեք ըմբռնումներ են, ասել է թե՝ Կիկոսի մահով արձանագրվում է վախճանաբանական մի ընդարձակ իրավիճակի առկայությունը։ Հակահեքիաթը քաղաքակրթության ու ավերման համարժեքն է, նրանում ոչինչ չի ստեղծվում, նրա տարերքը հոգեհացն է (եզ են մորթում, հաց են թխում, ժողովուրդ են կանչում, ժամ-պատարագ են անում)։ Հակահեքիաթը մահվան արձանագրումների տիրույթն է։

Արդեն նշել եմ, որ «Կիկոսի մահը» միաժամանակ ինքնատիպ հակաէպոս է։ Ծովինարի սյուժեն միակը չէ այս առումով։ Պարզաբանեմ․ Կիկոսը կարող էր ջրում խեղդվել, ձորն ընկնել, բայց Հովհ․ Թումանյանը ընտրում է հատկապես Քարը՝ «Վեր ելավ ծառին, Ցած ընկավ քարին»։ Քարը մեր մշակութակերպի առանցքային նշանակերպերից է։ Արդեն ընդունել ենք,  որ «աղբրի գլխին եղած ծառը Կենաց Ծառն է, ուրեմն Կիկոսը Կենաց Ծառից ընկնում է Քարին նշանաշարը կարող է այսպես ընթերցվել․ Կենաց Ծառը և Քարը մերժում են իրար»։ «Սասնա ծռեր» էպոսում արդեն փորձ առվել է մշակութաբանական այս գործողությունը․ Կենաց Ծառը մերժում է Փոքր Մհերի ներկայությունը պատմաքաղաքակրթական աշխարհի սահմաններում, և նա «ընկնում» է սովորական քարի՝ Ագռավաքարի մեջ։ Միջանկյալ նշեմ, որ «վեր ելավ-ցած ընկավը» ընթերցման այլ բանալի էլ է ենթադրում։ Վեր ելավ=Երկինք, ցած ընկավ=Երկիր, ուստի՝ եթե վտարվում ես ժամանակ-Երկնքից, մահդ Տարածություն-Երկրի վրա է իրականացվելու։ Խոսքը վերաբերում է Մշակութակերպից հրաժարվող հավաքականությանը։

Եվ մի վերջին դիտարկում․ կարող ենք կամայական ելակետ ընտրել՝ զուգահեռելով Կիկոսին և Բաղդասարին։ Բաղդասարը էպոսում կարծես ոչինչ չի անում, նրա անունը չի առնչվում որևէ էական արարքի։ Կիսատ է, «մեռած է»։ Սակայն, ըստ էության, Բաղդասարն ու Փոքր Մհերն են նույն հարթության վրա, ընդ որում՝ Բաղդասարը բացահայտվում է Փոքր Մհերի մեջ և շարունակության ներսում գիտակցվում որպես այդ Անուն։ «Սասնա ծռեր» էպոսն ամբողջությամբ Բաղդասարի Ագռավաքարն է, այդ պատճառով նա ոչինչ չի անում էպոսի տարածքում։

«Կիկոսի մահով» Հովհ․Թումանյանը, փաստորեն, կանխագրում է նաև մշակութաբանական այն համավիճակը, որը քիչ անց պիտի հատկանշվեր «Եվրոպայի մայրամուտ», «Նոր ժամանակների ավարտ», «Արվեստի ապամարդկայնացում» ըմբռնում-անվանումներով։ Հակահեքիաթի ու հակաէպոսի հայտնակերպումները նշանավորում էին պատմաքաղաքակրթական աբսուրդի հաղթարշավն ու «Վսեմ Հեքիաթի» կազմաքանդումը՝ նախազգուշացնելով գեղարվեստա-իմացաբանական միջավայրի արժեզրկման աղետավորության մասին։ «Ապամարդկայնացված» աշխարհն անխուսափելիորեն ներառվելու էր վախճաբանական շրջապտույտի մեջ։

Անշուշտ, Հովհ․Թումանյանը չէ այս կանխատեսման սկզբնավորողը, իրենից առաջ ու իր ժամանակակից եվրոպական գրականություններում ու իմացաբանական շրջանակներում մշակութաբանական նման հեռանկարը բազմիցս տեսազգայվել ու քննաբանվել էր, սակայն Բանաստեղծը արարում-ավերում փոխակերպման մետաֆիզիկան հայտնաբերում է հայոց մշակութակերպի շրջակարգում՝ դրանով ընդարձակելով մեր մշակութա-տիեզերաբանական տեսանումի սահմանները։ Իսկ եվրոպական գրաբանական ոլորտում խնդիրը չի դիտարկվում տարբերակված մշակութակերպի կամ ազգային աշխարհակերպի գիտակցման տևակարգերում։ Տարբերակված ու անհատականացված պատասխանատվության զգացումը բացակա է համաեվրոպական մտահոգության ընդհանրական տեքստում․․․․